مقاومت در قرآن کریم و مصادیق آن در فقه سیاسی

بهمن 29, 1402

مقاومت در لغت به معنی ایستادگی، پایداری و استقامت است.

مقاومت کردن یعنی پایداری کردن، ایستادگی کردن، ثبات ورزیدن، پافشاری کردن. مقاومت به معنی پیگیری، پافشاری و مطالبه یک حق توسط مردمانی است که از نظر قدرت سیاسی در اقلیت قرار دارند. به بیان دیگر در شرایطی که حقوق گروه‌هایی از یک جامعه یا کشوری از کشورهای جهان به دلیل تطابق نداشتن با منافع جریان اجتماعی و سیاسی حاکم پایمال شود و حاکمان به پشنوانه قدرت سیاسی، نظامی، رسانه‌ای و اقتصادی خود درصدد تضییع آن برآیند به تلاش‌هایی که از سوی حق طلبان برای بازیابی حقوق از دست رفته خود صورت می‌گیرد، اصطلاحا مقاومت یا پایداری گفته می‌شود. مقاومت بر کلیه واکنش‌هایی اطلاق می‌گردد که ممکن است به شکل تدابیر اجرایی و بازدارنده باشد و گروه یا سازمان یا فردی در رویارویی با تهدیدها و خطرها و تجاوزهای خارجی یا داخلی با آن روبرو می‌شود.

مقاومت در قرآن کریم

در قرآن کریم مقاومت به معنای اصطلاحی آن از امر به صبر(آل عمران: 200)، امر به استقامت (شورا: 15و هود: 112)، و امر به ثبات قدم(مقاومت) (بقره: 250 و آل عمران: 147 و انفال: 11و 45) به دست می‌آید. خداوند مقاومت را ایستادگی در مقابل دشمنان تعریف می‌کند. چنانچه در سوره بقره آیه 250 خداوند در داستان مبارزه طالوت با جالوت، سیره مردان مبارز را مقاومت در برابر دشمنان می‌داند.

اهداف مقاومت در قرآن

استقرار حکومت اسلامی

از مهم‌ترین اهداف مقاومت و جهاد در راه خدا امت‌سازی و برپایی حکومت اسلامی است. چنانکه مفسران حاکمیت دین را در آیه 193 سوره مبارکه بقره و آیه 39 سوره مبارکه انفال «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه‏» به «استقرار شریعت اسلام»، (طنطاوی، بی تا، ج‏1، ص 412)، «استقرار اطاعت خدا و شرع» (ابن عطیه، 1422ق، ج‏1، ص 264)، «استقرار طاعت و عبادت خدا» (مظهری، 1412ق، ج‏1، ص 214)، «انقیاد و تسلیم مداوم برای خدا» (جصاص، 1405ق، ج1 ص 325)، «استقرار اسلام»، «اعلای کلمه الله» (ابن کثیر، 1419ق، ج4، ص 50)، و «پیروزی و برتری دین خدا بر ادیان» (ابن کثیر، 1419ق، ج1، ص 388؛ طنطاوی، بی تا، ج‏1، ص 412)، تفسیر کرده‌اند. بنابراین، هدف اصلی مقاومت نابودی شرک و کفر و حاکم کردن قانون خدا و شریعت اسلام در جامعه اسلامی و خارج نمودن مردم از بردگی غیر خداست.

از این رو سید قطب بر این باور است که هدف یاد شده جز با تاسیس نظام و حکومت اسلامی محقق نمی‌شود. (سید قطب، 1412ق، ج3، ص 1555)، وی، در ذیل آیه 193 بقره می نویسد: «اسلام حق دارد مردم را از پرستش غیر خدا خارج و به پرستش خدای یگانه درآورد تا ربوبیت (قانون‌گذاری) خدا را اعلان و مردم را آزاد نماید. وی بر این باور است که عبادت خدا جز با تشکیل نظام اسلامی صورت واقعی پیدا نمی‌کند». (سید قطب، 1412ق، ج3، ص 1443).

دفاع از نظام اسلامی مستقر

از قرآن کریم استفاده می‌شود که حفظ جامعه اسلامی از انحراف، تکلیفی جمعی و الهی است و مسلمانان در قبال آن در پیشگاه خداوند مسئولند. چنانکه آیه 105 سوره مبارکه مائده بر آن دلالت دارد. (طباطبائی، 1417ق، ج‏6، صص‌162- 164)، «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» خطابِ “کُمْ” «عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ» جمعی و نشانه اجتماعی بودن وظیفه و به این معناست که مومنان باید در ایمان خودشان مقاومت و از آن چه مربوط به جامعه مومنان است مراقبت کنند. آنان با مقاومت خود، از آسیب‌های گمراه‌کننده دشمن که در صدد زیان و آسیب رساندن به آنان است مصونیت می‌یابند «لايَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ». و در پایان با جمله «إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً، فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» برای حسن انجام وظایف، به جامعه اسلامی هشدار می‌دهد که بدانند به نزد خدا بر می‌گردند و اگر در وظایف خود کوتاهی کنند به اعمالشان رسیدگی دقیق می‌شود. برخی از مفسران با بیان اینکه: مراقبت و دفاع از نظام اسلامی پس از استقرار آن لازم است می‌نویسد: «هنگامی که امت، نظام (اسلامی) را در زمین مستقر کرد، باید تمام بشر را (به اسلام) دعوت و برای هدایت مردم چاره اندیشی کند. باید برای برپا کردن عدالت، جامعه را رهبری کند تا از (بازگشت آن ها به) گمراهی و جاهلیتی که از آن خارج شده‌اند، جلوگیری کند». (سید قطب، 1412ق، ج2، ص 992).

بازدارندگی

یکی از اهداف مهم مقاومت بازدارندگی است. بازدارندگی به معنای مجموعه‌ای ازتدابیراست که هدف آن اقناع دشمن نسبت به این امر است که اگر بخواهد وارد جنگ، اقدام اقتصادی یا اقدام سیاسی علیه نظام اسلامی شود ضرر خواهد کرد و دریابد که خسارت این کار، از سود احتمالی آن برای دشمن بیشتر است. (لطیفی پاکده، بی تا، ص 34؛ کتاب-خانه دیجیتال نور). قرآن کریم واژگان: “دفاع”و “اعتداء به مثل” را برای بازگوکردن مقاومت با هدف بازدارندگی به کار برده است.

دفاع: بر اساس آیه 251 سوره مبارکه بقره: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْض‏» دفاع برای پاکی زمین از فساد و بر اساس آیه 40 سوره مبارکه حج « وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرا» دفاع برای تحفظ از عبودیت خدا و مراکز عبادی است. برخی دفاع را امری غريزی دانسته که به وسيله آن تجاوز دفع می‌شود تا زمين را تباهى فرا نگیرد. بر این اساس هدف دفاع به معنای مقاومت در برابر دشمن بازدارندگی است. برخی از مفسران، مراد از دفاع در این آیه را، جهاد برای دفع فساد، بازدارندگی و خشکاندن ریشه و سرچشمه فساد دانسته (ابن ابی حاتم، 1419ق، ج‏2، ص‌481) و برخی نوشته است: دفاع بعضی از مردم از بعضی، مفسد را از فکر فساد (جنگ و تجاوز) باز می‌دارد. (ابن عاشور، بی تا، ج‏2، ص‌480). با این بیان، دفاع با هدف پیش‌گیری از فساد فی الارض (بقره: 251)، حفظ اماکن مقدس از تخریب و نجات سرزمین‌های اسلامی از دست دشمن (حج: 40) است.

مقابله به مثل: مقابله به مثل یکی از راه‌های بسیار موثر در بازدارندگی از تجاوز و جنایت است. از این رو قرآن کریم در آیه194 سوره مبارکه بقره، به مقابله به مثل فرمان داده است؛ «فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَيْكُم‏»؛ «پس هركس بر شما تعدّى كرد، شما نيز به مثل آن بر او تعدّى كنيد». بسیاری از مفسران از جمله: بیضاوی (بیضاوی، 1418ق، ج1، 128)، ذیل آیه 194 سوره بقره، ابوحیان اندلسی، (اندلسی ، 1420ق، ج2، صص 249 و 250) و ابن کثیر (ابن کثیر، 1419ق، ج‏1، ص‌390) به عمومیت مقابله به مثل در هر شرایط و موردی اذعان کرده‌اند. برخی مانند زحیلی با بیان ثبات و دائمی بودن مقابله به مثل آن را به شرائطی مانند تقوی، فضیلت، حقوق شهروندی و انسانی مقید دانسته است». (زحیلی، 1418ق، ج2، ص‌180).

دفاع از مستضعفان

آیات 75 ، 97 و 98 سوره مبارکه نساء به موضوع مقاومت برای دفاع از مستضعفان پرداخته است. درآیه 75 مسلمانان را به جهت ترک قتال و مقاومت در راه خدا با هدف دفاع از مستضعفان توبیخ کرده است. از منظر این آیه مستضعف، مردان، زنان و کودکانی هستند؛ که گرفتار دژخیم و سرزمین کفر شده و برای نجات خود از پروردگار استمداد کرده و رهبری الهی و دست‌یابی به پیروزی را از جانب پروردگار خود طلب می‌کنند. فخر رازی بر اساس آیه یاد شده جهاد (رهایی بخش) را واجب دانسته و در شرایطی که زنان، مردان و کودکان زیر ستم به نهایت ناتوانی رسیده‌اند، هیچ عذری در ترک آن جهاد پذیرفته نیست. (رازی، 1420ق، ج10، ص‌141)

در آیات 97 و 98 سوره مبارکه (نساء) از دو گروه مستضعف یاد کرده است.

تامین امنیت جامعه

در قرآن کریم از امنیت به معنای آرامش خاطر (راغب، 1412ق، ص90) و ضد ترس (ابن منظور، 1414ق، ج‏13، ص‌21) با عناوین سکینه، (توبه: 26)، اطمینان (نحل: 112) استفاده شده است. در آیه 112 سوره مبارکه نحل، الگوی توسعه و تمدن قرآنی، شهر برخوردار از امنیت معرفی شده است «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ»؛ «و خداوند مثلى زده است شهرى كه از آسيب‌ها در امان بود و مردمش در آن آرامش داشتند و روزى‌اش از هر سو به خوبى و فراوانى به آن مى‌رسيد، ولى نعمت‌هاى خدا را ناسپاسى كردند، و خدا هم به سزاى كارهايى كه مى‌كردند فراگيرى گرسنگى و ترس را به آنان چشانيد».

از این رو یکی از اهداف اساسی مقاومت در نگاه قرآن تحقق امنیت به عنوان رکن زندگی است. برخی بر اساس آیه194 بقره نوشته‌اند: «باید در برابر دشمن مقاومت کرد تا از ستم، تجاوز، فتنه و آزاررسانی او جلوگیری شده و امنیت و آسایش مردم تامین گردد». (مراغی، بی تا، ج2، ص‌93). بر این اساس مقاومت برای رفع خوف و تامین امنیت جامعه اسلامی واجب است. افزون بر آن بر اساس آیه 4 سوره مبارکه فتح؛ «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِم‏»؛ «اوست آن كه آرامش را در دل‌هاى مؤمنان پديد آورد تا ايمانى بر ايمانشان بيفزايند»، که در شأن رزمندگان حدیبیه نازل شده است، امنیت روانی رزمندگان نیز لازم و یکی از عوامل پیروزی دانسته شده است. (زحیلی، 1418ق، ج‏26، ص 155)

مصادیق مقاومت در فقه سیاسی

امام خمینی(ره) در فصل مربوط به دفاع در تحریر الوسیله، مباحث دفاع و مقاومت را منحصر به دفاع نظامی ندانسته و آن را به عرصه‌های مختلف اجتماعی سرایت داده‌اند و از آن نتیجه فقهی گرفته‌اند. ایشان در مساله دیگری از این فصل، بیان می‌کنند که اگر برخی دولت‌های اسلامی، موجبات تسلط کفار بر مسلمانان را فراهم نمودند، بر آحاد مسلمانان واجب است که در برابر این عمل، مقاومت نموده و دولت اسلامی متخلف را وادار به اصلاح امر نمایند و درجای دیگر بیان می‌کنند که اگر روابط سياسى دولت‌های اسلامى با بيگانگان موجب استيلاى آنان بر بلاد مسلمين يا نفوس و اموالشان شود‌ يا موجب اسارت سياسى مسلمين گردد، بر رؤساى دولت‌ها حرام است كه چنين روابط و مناسباتى داشته باشند و پيمان‌هايشان باطل است و بر مسلمين واجب است آن‌ها را ارشاد كنند و آنان را به ترك اينگونه روابط ملزم نمايند.

از مصادیق مقاومت در فقه سیاسی را می‌توان، دفاع از ملت‌های مظلوم دانست. دفاع از ملت‌های مسلمان و مظلوم در برابر هجوم نظامی تجاوزگران، که حمایت از ملت مظلوم فلسطین در برابر اشغالگری صهیونیست‌ها و دفاع از کشورهای اسلامی مورد هجوم تکفیری‌ها و جبهه مقاومت در زمان حاضر از مصادیق بارز این نوع مقاومت است و این همان چیزی است که تحت عنوان «دفاع» در کتاب الجهاد مطرح می‌شود که می‌توان علاوه بر ادله وجوب جهاد دفاعی در کتاب الجهاد، به قاعده نفی سبیل هم استدلال کرد. قاعده نفی سبیل یا نفی سلطه از نص قرآن اتخاذ شده است : «ولن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» نساء‌141 مفهوم آیه این است که مومنان باید از برقراری روابطی که موجب سلطه‌ی کافران بر آن‌ها می‌شود، اجتناب کنند.

امام خمینی (ره) در تحریرالوسیله می‌فرمایند: چنانچه نسبت به یکی از دولت‌های اسلامی، خوف حمله از سوی بیگانگان وجود داشته باشد، بر همه دولت‌های اسلامی واجب خواهد بود که با هر وسیله ممکن به دفاع از آن دولت بپردازند کما اینکه [این دفاع] بر بقیه مسلمانان نیز واجب می‌باشد.

مصداق بعدی ایستادگی در مقابل زیاده‌خواهی مستکبران است. ایستادگی در برابر سلطه عملی و فکری استکبار و نظام سلطه در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، فرهنگی و …

صدور و گسترش فرهنگ مقاومت در جهان از دیگر مصادیق مقاومت است که هدف آن آگاهی بخشی به ملت‌های دنیا و صدور و گسترش فرهنگ مقاومت در جهان است. امام خمینی (ره) در این‌باره می‌فرمایند: بسیج تنها منحصر به ایران اسلامی نیست، باید هسته‌های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد.

بنابراین حرمت اطاعت و تبعیت از طاغوت‌ها و مستکبران؛ همان چیزی که قرآن کریم از آن تعبیر به «جهاد کبیر» می‌نماید. در سوره مبارکه فرقان می‌فرماید: پس، از كافران اطاعت نكن، و با این سر باز زدن و عدم تبعیت، با ایشان به جهادى بزرگ بپرداز. فرقان: 52